રજનીકાન્ત મને ગમે છે, કારણ કે…

રજનીકાન્તની બહુ ફિલ્મો મેં જોઈ નથી. યાદ કરવા બેસું તો એક માત્ર અમિતાભ સાથેની “હમ” યાદ આવે. જે ફિલ્મોથી રજનીકાન્ત મશહૂર છે તે “બાબા”, “ચંદ્રમુખી”, “શિવાજી” વગેરે તો જોવા મળે ત્યારે ખરી. તેની કેટલીક ફિલ્મો વિષે તો જોક્સ પ્રચલિત છે અને સાંભળ્યું છે કે એ ફિલ્મો જોવા જતી વખતે મગજ ઘેર રાખીને જ જવું પડે.

તેમ છતાં મને તે ગમે છે, અને ખરું કહું તો અભિનેતા રજનીકાન્ત કરતાં રજનીકાન્ત નામનો માણસ જ વધારે ગમે છે. બીજા અભિનેતાઓની મને ખબર નથી, પણ રજનીકાન્ત એક એવો અભિનેતા છે કે જે પડદા પર ન હોય ત્યારે અભિનેતાનો નકાબ ઉતારી નાંખીને માણસ બની જાય છે. બાકી, મોટા ભાગે અભિનેતાઓ અને અભિનેત્રીઓને પણ પોતાની ગ્લેમરસ ઇમેજની એટલી ચિંતા હોય છે કે ઓફસ્ક્રીન હોય ત્યારે પણ કલાકારનો અંચળો ઉતારી શકતા હોતા નથી. પણ રજનીકાન્ત તેમાં અપવાદ છે. આગામી ડિસેમ્બરમાં ૫૯ વર્ષ પૂરાં કરનાર આ અભિનેતાને માથે ટાલ પડી ગઈ છે અને જે વાળ રહ્યા છે તે પણ સફેદ ભૂખરા થઈ ગયા છે, પણ ઓફસ્ક્રીન એ કશું જ તે છુપાવતો નથી. ફિલ્મી એવોર્ડ સમારંભથી માંડીને કોઈ પણ જાહેર ફંકશનમાં તેને એ વેશમાં જ જોઇ શકાય છે.

પડદા પરની છબિ કરતાં સાવ જુદી જ એવી વાસ્તવિક છબિ લઈને લોકો વચ્ચે જવા માટે હિંમત જોઇએ. દેવ આનંદને આપણે જોઇએ જ છીએ. મને દિલીપકુમાર પણ ગમે છે, પણ આજે નેવું વર્ષે પણ તે માથે ડાઇ કરે છે. બીજા ઘણા કલાકારોના દાખલા આપી શકાય તેમ છે. જોકે નવી પેઢીના અક્ષયકુમાર અને અજય દેવગન જેવા કલાકારો હવે પડદા પરની ઇમેજની બહુ ચિંતા કરતા લાગતા નથી.

રજનીકાન્તની જ વાત કરું તો બેંગ્લોરમાં એક ગરીબ પરિવારમાં જન્મેલા રજનીકાન્તનું મૂળ નામ શિવાજી રાવ ગાયકવાડ છે. એક મામૂલી બસ કન્ડક્ટરની નોકરી કરવાની સાથે નાટકોમાં પણ કામ કરતો. તેના જોડીદાર ડ્રાઇવર રાજા બહાદુરે જ તેને ફિલ્મોમાં જવા પ્રોત્સાહિત કર્યો હતો. એ દિવસોમાં ચેન્નાઇમાં શરુ થયેલી ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં જોડાવા તેણે શિવાજીને પાનો ચડાવ્યો, પણ શિવાજી સામે બે પ્રશ્નો હતા. એક તો તે “સરકારી” નોકરી છોડવા ઇચ્છતો નહોતો, અને બીજું, ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં જવું હોય તો ફી ભરવાના પૈસા નહોતા. રાજા બહાદુરે તેને કહ્યું, “ફિકર ન કર. નોકરી છોડી દે. તારી બધી જવાબદારી મારા માથે.”

૧૯૭૪નું એ વર્ષ હતું. રાજાએ પોતાનું વચન નિભાવ્યું. બે વર્ષ તેણે શિવાજીનો બધો ખર્ચ ઉઠાવ્યો. તાલીમ પૂરી થતાં જ દિગદર્શક કે. બાલાચંદરે હવે રજનીકાન્ત બની ગયેલા શિવાજીને સાઇન કરી લીધો, અને પછી તો આપણે જાણીએ જ છીએ કે એક ઇતિહાસ સર્જાયો…

એક સામન્ય બસ કંડક્ટરમાંથી અત્યંત સફળ ફિલ્મ સ્ટાર બનવાની સંઘર્ષ કથાનો એક નાનકડો પાઠ આ વર્ષથી CBSEનાં ધોરણ ૬ નાં અંગ્રેજીના પાઠ્યપુસ્તક્માં સામેલ કરાયો છે. સેક્શન-૪ Dignity of Workમાં from bus conductor to Superstar નામનો આ પાઠ વિદ્યાર્થીઓ ભણશે. કોઇ સુપરસ્ટારની સંઘર્ષકથા પાઠ્યપુસ્તકનો હિસ્સો બને એવી કદાચ આ પહેલી જ ઘટના છે…

Read Full Post »

વહુ અને વરસાદની જેમ અનુવાદને પણ જશ નથી…

રુગ્વેદમાં કહ્યું છે : “આ નો ભદ્રા ક્રતવો યંતુ વિશ્વતઃ” અર્થાત “સારા વિચારો સમગ્ર વિશ્વમાંથી આવવા દો”. વેદની આ વાણીનો આજે દુનિયામાં સૌથી વધુ જો કોઈ પ્રચાર કરતું હોય તો તે છે એક ચીની વિદ્વાન. તેમનું નામ છે જિ ઝિયાનલિન (Ji Xianlin) અને ઉંમર છે ૯૭ વર્ષ. હવે તો તેઓ પદ્મભૂષણ થઈ ગયા છે. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં તેમનું જે યોગદાન છે તે માટે આ વર્ષે જ તેમને આ ખિતાબ અપાયો છે. તેમણે ભારતના પ્રાચીન ગ્રંથોનો મૂળ સંસ્કૃતમાંથી અનુવાદ કરીને ચીની કાવ્યમાં રૂપાંતરણ કર્યું છે. દુનિયાભરના લોકોના ઉમદા વિચારો એકબીજા સુધી પહોંચે એના તેઓ પ્રખર હિમાયતી છે, અને એવું દૃઢપણે માને છે કે આ કામ અનુવાદ દ્વારા જ થઈ શકે.

જિનું આખું જીવન અનુવાદ કરવામાં વીત્યું છે. ચીની ભાષામાં અનુવાદના ક્ષેત્રે તેમનું જે જબ્બર પ્રદાન છે તે બદલ ચીની સરકારે ૨૦૦૬માં તેમને લાઈફ ટાઇમ એચિવમેન્ટ એવોર્ડ આપ્યો હતો. એવોર્ડ સ્વીકારતી વખતે તેમણે એક મહત્ત્વની વાત કરી હતી કે “છેલ્લાં પાંચ હજાર વર્ષોથી ચીનની સંસ્કૃતિ સતત જીવંત અને સુસંપન્ન રહી છે તેનું કારણ એ છે કે આપણે અનુવાદ સાથે જોડાયેલા રહ્યા છીએ. બીજી સંસ્કૃતિઓમાંથી આવેલા અનુવાદોએ આપણા દેહમાં સદા નવા રક્તનો સંચાર કર્યો છે. અનુવાદ ખૂબ લાભદાયક છે.”

અનુવાદને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી જિ ઝિયાનલિનને અનુવાદો ફળ્યા છે. અનુવાદોએ જ તેમને ભારતનો પદ્મભૂષણ જેવો એવોર્ડ અપાવ્યો છે, પણ વિશ્વના અનેક મહાન સાહિત્યકારો અનુવાદ અંગે સારો અભિપ્રાય નથી ધરાવતા. અનુવાદ વિષે એમ કહી શકાય કે વહુ અને વરસાદની જેમ અનુવાદને પણ જશ નથી હોતો. ઉંમર ખૈયામની રુબાયતોનો એડવર્ડ ફિત્ઝિરાલ્ડે કરેલા અનુવાદ વિષે એવું કહેવાય છે કે તે મૂળ કરતાં પણ વધુ સારો છે. અનુવાદ મૂળ કૃતિ કરતાં વધુ સારો હોય તો તે સારો અનુવાદ કહેવાય કે કેમ એ પણ એક ચર્ચાનો મુદ્દો હોઈ શકે. બાકી અનુવાદ વિષે એક વાત તો જાણીતી જ છે કે અનુવાદ એટલે એક શીશીમાંથી બીજી શીશીમાં અત્તર નાંખવાની ક્રિયા અને આ ક્રિયા દરમ્યાન મૂળ શીશીમાં સુગંધ તો રહી જ જવાની.

કેટલાક મહાનુભાવોના અનુવાદ વિષેના વિચારો પણ જાણવા જેવા છે:

* કવિતાનો અનુવાદ કરવો એ અશક્ય છે કારણ કે તે સંગીતનો અનુવાદ કરવા સમાન છે. – વોલ્તેર

* અનુવાદમાં કવિતા ગુમ થઈ જાય છે. – રોબર્ટ ફ્રોસ્ટ

* એરિસ્ટોટલનો અનુવાદ એરિસ્ટોટલની શૈલીમાં થઈ શકે નહિ. – ગિલબર્ટ મરે

* અનુવાદ કરવો એ વધુ તો પેઈન્ટિંગની નકલ કરવા જેવું કામ છે. – બોરિસ પાસ્તરનાક

* સારા કે બહુ સારા અનુવાદમાં જે ગુમ થઈ ગયું હોય છે એ જ શ્રેષ્ઠ હોય છે. – ફ્રેડરિક વોન શ્લેગલ

* અનુવાદ એ સ્ત્રી જેવો હોય છે. જો તે સુંદર હોય તો વફાદાર નથી હોતો અને જો વફાદાર હોય તો મોટે ભાગે સુંદર નથી હોતો. – યેવગેની યેવતુશેન્કો

* કવિતાના શબ્દોની સાથોસાથ જો તેનું સંગીત પણ ન અપાયું હોય તો અનુવાદ એ અનુવાદ નથી. – જોન મિલિન્ગટન સિંજ

આ અને બીજા મહાનુભાવોના અનુવાદ વિષેના વિચારો ભલે જે હોય તે, ચીની વિદ્વાન જિ ઝિયાનલિનની ભાવના વધુ ઉમદા છે. જો અનુવાદો ન થતા હોય તો દુનિયાના ઉત્તમ સાહિત્ય સુધી પહોંચવું કઈ રીતે?

Read Full Post »

ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન : મજબૂત કથા, મજબૂત ફિલ્મ

રાત્રે સૂવા જતાં પહેલાં રોજની ટેવ મુજબ ચેનલ સર્ફિંગ કરતો હતો ત્યાં એક ચેનલ પર ફિલ્મ “ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન” ચાલતી હતી. સદનસીબે હજી શરૂ જ થઈ હતી. ઊંઘ ક્યાંય છૂ થઈ ગઈ. આખી ફિલ્મ જોઇ. કેટલામી વાર જોઈ એ યાદ રાખવાનું છોડી દીધું છે. આમ પણ મને યુદ્ધ ફિલ્મો બહુ ગમે છે. મારી મનપસંદ ક્લાસિક યુદ્ધ ફિલ્મોમાં “ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન” પણ એક ખરી. ૧૯૬૧માં નિર્માણ પામેલી આ ફિલ્મ હું પહેલી વાર છેક ૧૯૯૦ના અરસામાં જોવા પામ્યો હતો. અમદાવાદમાં ગુજરાત સરકારે એક ફિલ્મ ફેસ્ટિવલનું આયોજન કર્યું હતું તેમાં “ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન” પણ દર્શાવાઇ હતી. ભૂમધ્ય સાગરમાં આવેલા એક ટાપુ પરના પહાડ પર જર્મનોએ એવી બે શક્તિશાળી તોપો ગોઠવી હતી કે તેણે મિત્ર દેશોની સ્ટીમરો માટે ખતરો ઊભો કરી દીધો હતો. એ તોપોનો ખાતમો બોલાવવા નરબંકાઓની એક ટીમ જે સાહસો કરે છે તેની રસપ્રદ કથા આલેખાઇ છે. ગ્રેગરી પેક, એન્થની કવીન અને ડેવિડ નિવેન જેવા અભિનેતાઓએ તેમાં કામ કર્યું છે.  

“ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન” સાથે ઘણી સ્મૃતિઓ જોડાયેલી છે. એક તો મારા કેટલાક પ્રિય લેખકોમાંના એક એલિસ્ટર મેકલિનની નવલક્થા પર તે આધારિત છે. વર્ષો પહેલાં વાચવાનો જબરદસ્ત શોખ હતો ત્યારે મેકલિન જેવા લેખકને મૂળ અંગ્રેજીમાં વાચવાનું તો ગજું નહોતું. તે વખતે અમારી મદદે આવ્યા હતા અશ્વિની ભટ્ટ. એ દિવસોમાં લોકપ્રિય અંગ્રેજી પોકેટ બુક્સને ગુજરાતીમાં પ્રગટ કરવાનો ઉદ્યોગ ધમધોકાર ચાલતો હતો. જેમ્સ હેડલી ચેઇઝથી માંડીને અનેક લેખકો ગુજરાતીમાં ઊતર્યા હતા. કેટલાંક રેઢિયાળ અનુવાદો પણ થયા હતા, પણ અશ્વિની ભટ્ટે મેકલિનના અનુવાદો દિલ દઈને કર્યા હતા. મેકલિનની મોટા ભાગની નવલકથાઓ આ રીતે વાંચી હતી. મેકલિનના કથાનકની પકડ એટલી મજબૂત અને અશ્વિનીનો અનુવાદ એટલો સરસ કે કેટલીક તો એકથી વધુ વાર વાંચી હતી. “ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન” પણ તેમાંની એક. મેકલિનની લગભગ મોટા ભાગની નવલકથાઓ પરથી ફિલ્મો બની ચૂકી છે. બધી ફિલ્મો જોવાની તક નથી મળી, પણ  જેટલી જોઈ છે તે બધાંમાં”ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન” અને “વ્હેર ઇગલ્સ ડેર” જેવી મજા એકેયમાં નહિ.

મેકલિનના કથાનક પરથી ફિલ્મ બનાવવી એ આમ પણ ટેઢી ખીર. એક તો કથાનક વિશાળ ફલક પર પથરાયેલું હોય, પાત્રોની ભરમાર હોય અને સતત બનતી જતી ઘટનાઓના તાણાવાણા એકબીજા સાથે એવા ગૂંથાયેલા હોય કે પટકથા લખનારની કસોટી થઈ જાય. “ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન” ફિલ્મ પહેલી વાર જોઈ ત્યારે આ વાત વધુ સારી રીતે સમજી શકાઇ હતી. ફિલ્મની પટકથાંમાં મૂળ નવલકથા સાથે ઘણી બાંધછોડ કરાઇ છે, પણ સદનસીબે જેટલી પકડ અને થ્રિલ નવલકથામાં છે એટલી જ પકડ અને થ્રિલ ફિલ્મમાં છે. પણ બનવાજોગ છે કે બધા કિસ્સામાં આવું કદાચ નથી બની શક્યું. “ધ ગન્સ ઓફ નેવેરોન” નવલકથાને મળેલી સફળતા પછી મેકલિને તેની સિક્વલ “ફોર્સ ટેન ફ્રોમ નેવેરોન” લખી હતી અને તે બેસ્ટ સેલર બની હતી. તેના પરથી પણ આ જ નામની ફિલ્મ બની હતી, પણ તે ફ્લોપ ગઈ હતી. મજબૂત વાર્તાઓ પરથી એટલી જ મજબૂત ફિલ્મો ન બની શકે તેનું મેકલિનની કથાઓ ઉદાહરણ છે.  

Read Full Post »

વાત “સ્માઇલી”ની અને “આભાર”ની…

ઇ-મેઇલ, ચેટ અને એસએમએસના આજના જમાનામાં આ બધાં સંપર્ક માધ્યમોમાં સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતી કોઇ ચીજ હોય તો તે છે સ્માઇલી. તમારા લખાણ સાથે જે લાગણી વ્યક્ત કરવી હોય તે માટેના અલાયદાં સ્માઇલી હોય છે. આ સ્માઇલીનો વ્યાપક ઉપયોગ કરનારે પણ એવો વિચાર કદાચ ભાગ્યે જ કર્યો હશે કે સ્માઇલી કોણે ક્યારે બનાવ્યું હશે અને પ્રચલિત કર્યું હશે. પણ અરુણાભ બોઝને આવો વિચાર આવ્યો. btwના તાજા અંકમાં સ્માઇલી વિષેનો તેમનો નાનો મજેદાર લેખ છે.

Bring a Smile નામના આ લેખમાં જે કેટલીક રસપ્રદ વિગતો છે તે મુજબ સ્માઇલીનો ઓરિજિનલ ફેસ ૧૯૭૨માં બનાવાયો હતો. ૧૯૭૯માં કેવિન મેકેન્ઝીએ સ્માઇલીને પહેલી વાર ઇ-મેઇલમાં મોકલ્યું હતું. સ્માઇલીનાવ્યાપક ઉપયોગનું સૂચન પહેલી વાર ૧૯૮૨માં સ્કોટ ફાલ્હમેને કર્યું હતું અને તેણે વિવિધ લાગણીઓ વ્યક્ત કરતાં સ્માઇલીના સ્કેચ દોર્યા હતા. વિવિધ ભાવો વ્યક્ત કરતા સ્માઇલીને “ઇમોટિકોન” કહે છે. ૧૯૯૨માં ડેવિડ સેન્ડરસને દોરેલાં ઇમોટિકોન્સની ૯૩ પાનાંની એક ડિક્શનરી ઓ રેઇલી અને સેન્ડરસને પ્રગટ કરી હતી.

અરુણાભ કહે છે તેમ આપણી રોજિંદી ડિજિટલ  જિંદગીનો હિસ્સો બની ચૂકેલાં સ્માઇલીનો ઉદભવ એ રીતે થયો હતો કે કોઇએ ઓનલાઇન બુલેટિન બોર્ડ પર જે રિમાર્ક્સ મોકલ્યા છે તે ફની છે, કટાક્ષયુક્ત છે કે ખીજભર્યા છે તે કઈ રીતે જાણી શકાય તે આઇડિયાએ સ્માઇલીને જન્મ આપ્યો હતો. મજાની વાત એ છે કે સ્માઇલી આટલાં લોકપ્રિય થઈ જશે અને દુનિયાભરમાં તેનો આ રીતે ઉપયોગ થવા માંડશે એની તેના સર્જકે તો કલ્પના જ કરી નહોતી એટલે તેણે તેની પેટન્ટ જ કરાવી નહોતી એટલે તેને સ્માઇલીએ એક પાઇની પણ કમાણી કરાવી નથી. બિચારો સ્કોટ ફાલ્હમેન સ્માઇલીની લોકપ્રિયતા જોઈને માત્ર સ્માઇલ કરવા સિવાય બીજું કંઇ કરી શકે તેમ નથી.

આવું બનતું હોય છે. ખ્યાતનામ ગુજરાતી કાર્ટૂનિસ્ટ સ્વ. બંસી વર્મા “ચકોર”ની વાત કરીએ તો ચકોરે ઘણાં વર્ષો પહેલાં આભારની લાગણી વ્યક્ત કરતું એક નાનું મજાનું રેખાચિત્ર બનાવ્યું હતું. આ રેખાચિત્ર એટલું લોકપ્રિય થયું છે કે વર્ષોથી પ્રિન્ટિંગ પ્રેસો તેનો ઉપયોગ કરતાં જ રહ્યાં છે. તેની “ચકોર”ને કોઈ ક્રેડિટ પણ મળતી નથી. તેનો ઉપયોગ  કરતા લોકોને ખબર પણ નથી કે આ રેખાચિત્ર ચકોરે દોરેલું છે. 

“ચકોર” આજે હયાત નથી, પણ હયાત હતા ત્યારે તેમના આ સર્જનની લોકપ્રિયતા અંગે કોઈ ધ્યાન દોરતું ત્યારે મજાનું સ્મિત એટલે કે સ્માઇલ કરતા…

Read Full Post »

દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ : કોણ બનશે ભાગ્યશાળી…

નેશનલ ફિલ્મ એવોર્ડ્સ જાહેર થઈ ગયા છે. હજી સુધી તો તે જાહેર થયા પછી કોઇ વિવાદ ઊભો થયો નથી એટલી નિરાંત છે. બીજી ઘણી બાબતોની જેમ ફિલ્મોને અપાતા નેશનલ એવોર્ડ શરૂ કરવા પાછળ પણ સરકારનો શુભ આશય જ હતો. ૧૯૪૭માં દેશ આઝાદ થયો તે પછી અનેક ક્ષેત્રોમાં સરકારે પ્રોત્સાહન આપવાની જે નીતિ અપનાવી હતી તે મુજબ દેશના ફિલ્મ ઉદ્યોગને પણ પ્રોત્સાહન મળે તે માટે કેટલાંક પગલાં લેવાયાં હતાં. રાષ્ટ્રીય સ્તરે ફિલ્મોને પુરસ્કૃત કરવાનો આશય પણ તેનો જ એક ભાગ હતો. છેક ૧૯૫૪થી ભારત સરકારના ફિલ્મોત્સવ વિદેશાલય દ્વારા દર વર્ષે રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કારો એનાયત કરાય છે. તે માટે દર વર્ષે નિર્માતાઓ પાસેથી તેમણે બનાવેલી ફિલ્મો મંગાવવામાં આવે છે અને ફિલ્મો સાથે સંકળાયેલા મહાનુભાવોની એક જ્યુરી નીમવામાં આવે છે. આ જ્યુરી સ્પર્ધા માટે આવેલી ફિલ્મો નિહાળીને વિવિધ કેટેગરીને પુરસ્કાર માટે પસંદ કરે છે.

વર્ષોથી આપણે જોતા આવ્યા છીએ કે સરકારી હાથ સોનાને અડે તો તે પણ કથીર થઈ જાય છે. નેશનલ ફિલ્મ એવોર્ડ્સ સાથે પણ એવું જ બન્યું છે. છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી કોઇ ને કોઇ કારણસર તેને લઈને વિવાદ થતા જ રહ્યા છે. એવોર્ડ્સ માટે  ફિલ્મો કે કલાકારો અને કસબીઓની પસંદગી સામે ક્યાંકથી ને ક્યાંકથી વિરોધનો સૂર ઊઠતો જ રહે છે. ૨૦૦૬ના વર્ષમાં તો હદ થઈ ગઈ હતી. પુરસ્કારો આપવામાં ગોલમાલ થઈ છે એવા આક્ષેપ સાથે એક મહિલા ફિલ્મકાર આ મામલાને કોર્ટમાં લઈ ગયાં હતાં તે કારણે એક આખું વર્ષ તેને લગતી કોઇ કાર્યવાહી થઈ શકી નહોતી અને કોર્ટ કેસનો નિકાલ આવ્યો તે પછી ૨૦૦૫માં બનેલી ફિલ્મોને ૨૦૦૭માં પુરસ્કાર આપી શકાયા હતા. આ વર્ષે બે-ચાર દિવસ પહેલાં જે રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કારો જાહેર થયા છે તે ૨૦૦૬માં નિર્માણ પામેલી ફિલ્મો માટેના છે.

રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કારોની સાથે જ ૧૯૭૦ની વર્ષથી દર વર્ષે દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ જાહેર કરાતો હોય છે. ભારતમાં પ્રથમ ફીચર ફિલ્મ બનાવનાર દાદાસાહેબ ફાળકેની સ્મૃતિમાં તેમની જન્મ જયંતી ૧૯૬૯માં આ એવોર્ડની સ્થાપના કરાઇ હતી. શરૂઆતનાં થોડાં વર્ષો પછી તેમાંય વિવાદ શરૂ થઈ ગયા. આશા ભોંસલે તો આ એવોર્ડ પોતાને બહુ મોડો મળ્યો છે તેનો આજે પણ અફસોસ વ્યક્ત કરતાં હોય છે. બીજી બાજુ ફિલ્મ સંગીતમાં ખૂબ મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રદાન કરનાર અનિલ વિશ્વાસને આ એવોર્ડ મળ્યો જ નહિ. લલિતા પવાર પણ આ એવોર્ડ મળશે એવી આશા સાથે જ સ્વર્ગે સિધાવી ગયાં. પ્રાણ પણ હજી આ એવોર્ડની રાહ જોઇ રહ્યા છે અને આ યાદી પણ મોટી છે. પરિણામ એ આવ્યું છે કે સરકાર છેલ્લાં થોડાં વર્ષોથી રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કારોની સાથે દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડની જાહેરાત પણ કરી શકતી નથી. આ વખતે પણ એવું જ બન્યું છે. એટલું સારું છે કે ગયા વર્ષે દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ માટે સુચિત્રા સેનના નામનું જે જબરદસ્ત લોબિંગ થયું હતું તેવું આ વખતે હજી તો કંઇ જોવા મળતું નથી. ગયા વર્ષે તો સુચિત્રા સેનનું નામ એવોર્ડ માટે જાંણે પસંદ થઈ ગયું હોય એ રીતે અહેવાલો પ્રગટ થવા માંડ્યા હતા. એક તબક્કે તો આ એવોર્ડ માટેની સમિતિના અધ્યક્ષ મૃણાલ સેને કહેવું પડ્યું હતું કે સુચિત્રા અંગેના અહેવાલોમાં તથ્ય નથી.

જોઇએ. આ વખતે એવોર્ડની સાંઢણી કોના પર કળશ ઢોળે છે… બાય ધ વે, વર્ષ ભલે ૨૦૦૮નું હોય, દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ તો જ્યારે જાહેર થશે ત્યારે ૨૦૦૬ના વર્ષ માટે જાહેર થશે.        

 

 

 

Read Full Post »

ફિલ્મ્સ ડિવિઝન : વો ભી ક્યા દિન થે…

ફિલ્મ્સ ડિવિઝન ઓફ ઇન્ડિયાનો હીરક મહોત્સવ આજથી શરૂ થઈ ચૂક્યો છે. આજે આ સંસ્થાની સ્થાપનાને ૬૦ વર્ષ પૂરાં થયાં છે.

નવી પેઢીના ફિલ્મરસિકો માટે કદાચ “ફિલ્મ્સ ડિવિઝન ઓફ ઇન્ડિયા” બહુ જાણીતું નામ નહિ હોય. પણ હજી થોડાં વર્ષ પહેલાં થિયેટરમાં ફિલ્મ શરૂ થાય તે પહેલાં એક દસ્તાવેજી ફિલ્મ કે લઘુ ફિલ્મ ફરજિયાત જોવી પડતી. તેનું નિર્માણ “ફિલ્મ્સ ડિવિઝને” કરેલું હોય. તેના વિષયવૈવિધ્યની તો વાત જ શી કરવી. તેમાં દેશની કોઇ એક પ્રજાની સાંસ્કૃતિક વિશેષતાથી માંડીને દેશ કોઇ ક્ષેત્રે હરણફાળ ભરી રહ્યો હોય કે દેશના ગૌરવશાળી અને ભવ્ય સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસનું કોઇ એક પૃષ્ઠ સહિતનો  કોઇ પણ વિષય હોય.

છેક ૧૯૪૮માં એટલે કે દેશ આઝાદ થયો એ પછીના વર્ષેથી જ કામ કરવા માંડેલી આ સંસ્થાએ અત્યાર સુધીના તેના છ દાયકાના કાર્યકાળમાં હજારો દસ્તાવેજી અને લઘુ ફિલ્મોનું નિર્માણ કર્યું છે. તે ફિલ્મોમાં ભારતના ઇતિહાસ-ભૂગોળથી માંડીને સાંસ્કૃતિક સહિતની અનેક બાબતો કચકડામાં કંડારાયેલી છે. હવે આટલાં વર્ષો પછી તેનું કેવું ઐતિહાસિક મૂલ્ય હોઈ શકે એ ભાગ્યે જ કોઈને કહેવાની જરૂર હોય. વીતેલા છ દાયકામાં દેશે જે ઉતાર-ચઢાવ જોયા, તેની સામે જે પડકારો આવ્યા અને તેનો જે રીતે સામનો કરાયો, ચીન અને પાકિસ્તાન સામે જે યુદ્ધ ખેલાયાં, દેશમાં સર્જાયેલી હરિત ક્રાંતિ વગેરે બધું  જ તેમાં સચવાયેલું છે.  

ભારતીય સંસ્કૃતિ, રીતરિવાજો, જાતિ-ધર્મ, રહેણીકરણી, પરંપરાઓ વગેરે અંગે દેશના અને વિદેશનાં લોકોને માહિતિ  મળી રહે, દેશનાં લોકો એકબીજાની નિકટ આવે, સરકારી કાર્યક્રમોના અમલમાં ભાગ લેવા લોકોને પ્રોત્સાહન મળે, લોકોમાં રાષ્ટ્રભાવનાનું સિંચન થાય તથા ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મોની ઝુંબેશને વેગ મળે એવા વ્યાપક હેતુથી ૧૯૪૮માં ભારત સરકારના માહિતિ અને પ્રસારણ મંત્રાલય અંતર્ગત આ “ફિલ્મ્સ ડિવિઝન ઓફ ઇન્ડિયા”ની સ્થાપના કરાઇ હતી.

સરકારી પ્રભાગ હોવાને કારણે અમલદારશાહીના ચોકઠા વચ્ચે રહીને પણ ફિલ્મ્સ ડિવિઝને અનેક યાદગાર દસ્તાવેજી ફિલ્મોનું નિર્માણ કર્યું છે. એક સમયે તો તેણે આ ક્ષેત્રે એવી શાખ જમાવી હતી કે યુનેસ્કોના એક અહેવાલમાં ફિલ્મ્સ ડિવિઝનને દુનિયાભરમાં ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મોનું નિર્માણ કરતી અગ્રણી સંસ્થાઓમાં એક ગણાવાઇ હતી. તેની સરખામણી નેશનલ ફિલ્મ્સ બોર્ડ ઓફ કેનેડા, ધ સ્વિડિશ ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યુટ, ધ બ્રિટિશ ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યુટ, ધ ફ્રેન્ચ સેન્ટર નેશનલ દ લા સિનેમાગ્રાફિક અને પોલિશ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી સાથે કરવામાં આવી હતી.

આજે પણ ફિલ્મ્સ ડિવિઝન તો કાર્યરત જ છે અને દસ્તાવેજી ફિલ્મોનું નિર્માણ પણ કરે જ છે, પણ હવે તે લોકો સુધી પહોંચી ન શકતી હોવાનું કારણ એ છે કે દરેક થિયેટરમાં તે ફરજિયાત બતાવવાનો નિયમ હવે રહ્યો નથી, એટલે કોઇ થિયેટર તે બતાવતું નથી.

ફિલ્મ્સ ડિવિઝન પાસે આજે ૮૦૦૦થી વધુ દસ્તાવેજી અને લઘુ ફિલ્મોનો ખજાનો છે. કોઇને રસ પડે તો તેની વેબસાઇટ પર તેમાંનું ઘણું જોવા મળી શકે તેમ છે. ગમે તેમ તોય કચકડે કંડારાયેલો આ એક બહુમૂલ્ય વારસો છે…

Read Full Post »

અબ્રાહમ લિંકનનો પત્ર… શાળાના શિક્ષકને

વેકેશન પૂરું થઈ ગયું છે. શાળાઓ ખૂલી રહી છે. દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ હજારો બાળકો શાળામાં દાખલ થશે અને પોતાના શૈક્ષણિક જીવનનો આરંભ કરશે. બાળકના શાળાપ્રવેશનો દિવસ દરેક માતાપિતા માટે પણ મહત્ત્વનો બની રહેતો હોય છે. ભવિષ્યનાં અનેક સપનાંઓ સાકાર થઈ શકશે એવી આશાઓ જાગવાનો પ્રારંભ પણ આ દિવસથી થતો હોય છે. બાળક ભવિષ્યમાં કેવું બનીને ઊભું રહેશે તેનો ઘણો આધાર તેને શાળામાંથી મળેલા શિક્ષણ અને સંસ્કારો પર હોય છે. એટલે જ આજથી લગભગ દોઢ સો – પોણા બસ્સો વર્ષ પહેલાં અમેરિકાના મહાન પ્રમુખ અબ્રાહમ લિંકને તેમના પુત્રને શાળામાં બેસાડ્યો ત્યારે તેના શિક્ષક પર એક પત્ર લખ્યો હતો. શાળામાં બાળકનું ઘડતર કેવું થવું જોઇએ એ અંગે પોતાના વિચારો તેમણે પત્રમાં શિક્ષકને જણાવ્યા છે. આટલાં બધાં વર્ષો પહેલાં લખાયેલો આ પત્ર આજે પણ એટલો જ પ્રાસંગિક છે.

વર્ષોથી આ પત્ર દુનિયાની બધી જ ભાષાઓમાં છપાતો રહ્યો છે. શાળાઓ ખૂલી રહી છે ત્યારે ફરી એક વાર એ મહાન ચિંતકનો પત્ર શિક્ષકોને સાદર… 

માનનીય શિક્ષકશ્રી,

આજે મારા પુત્રનો શાળામાં પહેલો દિવસ છે. થોડા સમય માટે તો એને બધું નવું અને અજાણ્યું લાગશે. હું ઇચ્છું કે તમે તેના પ્રત્યે મૃદુતા દાખવશો. આ એક એવું સાહસ છે જે તેને ખંડો ઓળંગાવી શકે. એ બધાં સાહસોમાં યુદ્ધો, દુર્ઘટનાઓ અને હતાશાઓનો સમાવેશ થઈ જાય છે. તેને તેનું જીવન જીવવા માટે શ્રદ્ધા, પ્રેમ અને હિંમતની જરૂર પડતી રહેવાની.

એટલે, મારા વહાલા શિક્ષક, તમે એનો હાથ ઝાલીને એને એ બધું શીખવજો જે એણે શીખવાનું હોય… પણ બની શકે તો એને એ બધું ધીરજથી શીખવજો.

એને શીખવજો કે દરેક દુશ્મન સામે એક મિત્ર હોય છે. તેણે એ જાણવું પડશે કે બધા માણસો સાચા અને ન્યાયી નથી હોતા.  પરંતુ સાથેસાથે એને એ પણ જણાવજો કે દરેક કુટિલ માણસની સામે એક આદર્શવાદી વ્યક્તિ હોય જ છે, અને દરેક સ્વાર્થી રાજકારણીની સામે એક સમર્પિત નેતા હોય જ છે. સમય લાગશે એની મને જાણ છે, છતાં જો સમજાવી શકો તો બાળકને સમજાવજો કે ક્યાંકથી મળેલા પાંચ રૂપિયા કરતાં પોતે કમાયેલા એક રૂપિયાની કિંમત ઘણી વધુ હોય છે.

એને હાર સ્વીકારવાનું શીખવજો અને જીતને માણવાનું પણ શીખવજો. શક્ય હોય તો એને ઇર્ષ્યાના વમળમાંથી બહાર ખેંચજો. એને મૌન હાસ્યનું રહસ્ય સમજાવજો. વહેલી તકે એને શીખવજો કે ક્રૂર અને ઘાતકી લોકોને જીતવા સૌથી સરળ છે. જો કરાવી શકો તો તેને પુસ્તકોની અદભુત દુનિયાનાં દર્શન કરાવજો, પણ સાથેસાથે આકાશમાં ઊડતાં પંખીઓ, સૂર્યપ્રકાશમાં ગીત ગાતી મધમાખીઓ અને ડુંગરના હરિયાળા ઢોળાવ ઉપર ઊગતાં ફૂલોનાં સનાતન રહસ્ય વિષે વિચારવાની નિરાંત પણ આપજો.   

શાળામાં એને શીખવજો કે છેતરપિંડી કરવા કરતાં નિષ્ફળ જવું વધુ ગૌરવભર્યું છે. ભલે બધાના મત પ્રમાણે ખોટા હોઇએ, છતાં પોતાના વિચારોમાં શ્રદ્ધા રાખવાનું એને શીખવજો. નમ્ર લોકો સાથે નમ્ર અને સખત લોકો સાથે સખત બનવાનું એને શીખવજો. વાયરા સાથે જ્યારે બધા બદલાઇ જાય ત્યારે ટોળાશાહીમાં ભળી જવાને બદલે પોતાના માર્ગે ચાલવાનું બળ મારા બાળકને આપવાનો પ્રયત્ન કરજો. દરેકને સાંભળવાનું એને શીખવજો, પણ સાથેસાથે સત્યની ચાળણીમાંથી બધું ચાળીને પછી જે સારું હોય તેને જ સ્વીકારવાનું પણ શીખવજો. એની પ્રતિભા અને આવડતની ઊંચામાં ઊંચી કિંમત મળે એના પ્રયાસ કરવાનું એને શીખવજો, પણ એને એ પણ શીખવજો કે પોતાનાં હૃદય અને આત્માને વેચવા ન કાઢે.

શક્ય હોય તો એ ઉદાસ હોય ત્યારે એને હસવાનું શીખવજો. એને શીખવજો કે રડવામાં કોઇ શરમ નથી. માનવતામાં જેને શ્રદ્ધા ન હોય તેને વખોડી નાંખવાનું અને અતિ નમ્રતા/વખાણથી સાવચેત રહેવાનું એને શીખવજો.

એની સાથેનું વર્તન મૃદુ/કોમળ રાખજો, પણ એને લાડમાં જકડી ન રાખતા, કારણ કે અગ્નિમાં તપીને જ સોનું નીખરે છે… શુદ્ધ બને છે. અધીર થવાની હિંમત અને ધીરજ ધરવાની સહનશીલતા એને કેળવવા દેજો. પોતાનામાં પરમ/દિવ્ય/ઉચ્ચત્મ વિશ્વાસ રાખવાનું એને કાયમ શીખવજો, જેથી માનવજાતમાં અને ઇશ્વરમાં પણ તે એવો જ વિશ્વાસ રાખતો થાય.

આ ઘણું કઠિન કામ છે. જોઇએ તમે શું કરી શકો છો. એક સુંદર, નાનું વ્યક્તિત્વ છે મારું બાળક.

 

Read Full Post »