ટાગોરની કૃતિઓનો રૂપેરી દેહ…6 – “ઘરે બાહિરે”

“ઘરે બાહિરે” ટાગોરની બહુ જ વખણાયેલી નવલકથા છે. સત્યજિત રાયે ૧૯૮૪માં તેના પરથી આ જ નામની ફિલ્મ બનાવી હતી. એ વાત તો જગજાહેર છે કે સત્યજિત રાય ટાગોરથી બહુ પ્રભાવિત હતા. તેમણે ભલે ફિલ્મ બનાવવા માટે સૌપહેલાં ટાગોરની ત્રણ ટૂંકી વાર્તાઓ પસંદ કરીને ૧૯૬૧માં પહેલાં “તીન કન્યા” બનાવી હોય, પણ ટાગોરની  “ઘરે બાહિરે” નવલકથા તેમને એટલી ગમતી હતી કે છેક ૧૯૪૭ના ગાળામાં તેમણે આ નવલકથા પર કામ શરૂ કર્યું હતું, પણ તેના પરથી ફિલ્મ તો છેક વર્ષો પછી તેઓ બનાવી શક્યા હતા. તેનું નિર્માણ એનએફડીસીએ કર્યું હતું. એ વર્ષે શ્રેષ્ઠ ફિલ્મનો નેશનલ એવોર્ડ મેળવનાર “ઘરે બાહિરે”માં વિક્ટર બેનરજી, સૌમિત્ર ચેટરજી, સ્વાતિલેખા, જેનિફર કપૂર વગેરે કલાકારોએ કામ કર્યું હતું.

અંગ્રેજો જેના માટે જાણીતા હતા તે ભાગલા પાડો ને રાજ કરોની નીતિ તેમણે વીસમી સદીના પ્રારંભથી જ અખત્યાર કરવા માંડી હતી. ૧૯૦૫માં લોર્ડ કર્ઝને બંગાળના ભાગલા પાડ્યા હતા. તેનો ભારે વિરોધ થયો હતો. એ ઘટનાઓના પશ્ચાદભૂમાં “ઘરે બાહિરે”ની કથા આકાર લે છે. બંગાળના એ ભાગલાની હિલચાલે જ દેશમાં હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચે પણ ભાગલા પાડવાનું કામ કર્યું હતું. એ જમાનામાં બંગાળમાં અંગ્રેજ સરકારને હંફાવવા ઘણાં સશસ્ત્ર ક્રાંતિકારી જૂથો સક્રિય હતાં. બંગાળના મધ્યમ વર્ગનો તેને ટેકો મળી રહ્યો હતો.

“ઘરે બાહિરે”ની કથા નિખિલ ચૌધરી, સંદીપ મુખરજી અને બિમલાની આસપાસ ઘૂમે છે. બિમલા નિખિલની પત્ની છે, અને સંદીપ મિત્ર છે. સંદીપ રાજકીય પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિય છે અને બંગભંગ વિરોધી ચળવળ કરતા એક જૂથનો નેતા છે. એક વાર સંદીપ નિખિલની એસ્ટેટ સુખસયારમાં આવી પહોંચે છે. જે ઘટનાઓ બની રહી છે તે વિષે સંદીપ નિખિલને બધી વાત કરે છે. ટાગોરને જે કહેવું છે એ તેમણે નિખિલના પાત્ર મારફત કહ્યું છે.

સંદીપના મોહક વ્યક્તિત્વ અને આક્રમક વિચારોથી બિમલા છક થઈ જાય છે. તેને સંદીપ પ્રત્યે ભારોભાર અહોભાવ જાગે છે, કારણ કે તેના પતિ નિખિલની ટાઢી સાલસતા કરતાં સંદીપની ઉગ્ર આક્રમકતા પર તે વારી જાય છે. પોતાના તરફનો બિમલાનો ભાવ સંદીપ પારખી જાય છે. તે પણ બિમલા તરફ આકર્ષાય છે અને પોતાની રાજકીય પ્રવ્રુત્તિનું કેન્દ્ર સુખસયારને જ બનાવી દેવાનો નિર્ણય કરે છે.

શું બની રહ્યું છે તેનો નિખિલને પણ ખ્યાલ આવે છે. તે સમજી જાય છે કે સંદીપ જે કરી રહ્યો છે તેની પાછળ દેશભક્તિની ભાવનાનહિ, પણ સત્તા મેળવવાનો ધખારો રહેલો છે. બિમલાને પણ જ્યારે આ સત્ય સમજાય છે ત્યારે પતિ તરફનું તેનું માન વધી જાય છે, પણ ત્યારે બહુ મોડું થઈ ચૂક્યું હોય છે. દરમ્યાનમાં કોમી તોફાનો ફાટી નીકળે છે. આ સ્થિતિમાં સંદીપ તો એક રાત્રે સલામત સ્થળે જતો રહે છે, પણ નિખિલને એક હિંસક ટોળાનો સામનો કરવાનો વારો આવે છે.

બંગભંગ સામેની એ ચળવળ દરમ્યાન જ ટાગોરે કેટલાંક ગીતો લખ્યાં હતાં. ફિલ્મમાં સંદીપને એ ગીતો ગાતો દર્શાવાયો છે. બિમલાનું પાત્ર એ સમયે મહિલાઓ પણ ચળવળમાં ભાગ લેતી તેનું પ્રતિનિધિત્વ રજૂ કરે છે.

Read Full Post »

ટાગોરની કૃતિઓનો રૂપેરી દેહ…5 – “તીન કન્યા”

ટાગોરની કૃતિઓ અને સત્યજિત રાયની ફિલ્મોના સંબંધમાં “તીન કન્યા” વિશેષ મહત્ત્વ ધરાવે છે. ટાગોરની ત્રણ ટૂંકી વાર્તાઓ “પોસ્ટમાસ્ટર”,  “મોનીહારા” અને  “સંપતિ”નો સમાવેશ રાયે “તીન કન્યા”માં કર્યો છે. આવી વાર્તાઓ  થકી નારીચરિત્રનો પાર પામવાનો ટાગોરનો અને તે દ્વારા રાયનો આ પ્રયાસ હતો.

૧૯૬૧માં નિર્માણ પામેલી આ ફિલ્મમાં ત્રણ સ્ત્રી પાત્રોની મદદથી નારીના વ્યક્તિત્વનાં વિભિન્ન પાસાં રજૂ કરાયાં છે. “પોસ્ટ્માસ્ટર”નું નારી પાત્ર છે એક અનાથ છોકરી. નંદલાલ નામના એક પોસ્ટમાસ્તરની બદલી એક અંતરિયાળ ગામમાં થાય છે. તેમને આ અનાથ છોકરી તરફ હમદર્દી જાગે છે. પોસ્ટમાસ્તર આ છોકરીને વાંચતાં-લખતાં શીખવે છે, તો છોકરી તેમના ખરાબ સમયમાં દિલ દઈને તેમની ચાકરી કરે છે.

“મોનીહારા”નું સ્ત્રી પાત્ર છે મણિમાલા. ફણિભુષણ સાહાની તે પત્ની છે. તે પોતાના કાકાની સંપત્તિની માલિક બનીને માણિકપુર આવે છે. હવે એકદમ જ બદલાઇ ગયેલા પરિવેશમાં ઘરેણાં પ્રત્યે મણિમાલાની આસક્તિ ખૂબ વધી જાય છે. પોતાના પરિવારનું ધ્યાન રાખવાને બદલે તેનું સમગ્ર ધ્યાન ઘરેણાં એકઠાં કરવામાં જ રહે છે. એમાં પતિ એકાએક દેવાળું ફૂંકે છે ત્યારે મણિમાલાને એવો ભય ઘેરી વળે છે કે તેનાં પ્રિય ઘરેણાં હવે તેના હાથમાંથી જતાં રહેશે. પતિ નાણાં માટે થઈને કોલકાતા જાય છે ત્યારે તે પોતાનાં બધાં ઘરેણાં લઈને નાસી જાય છે, પણ રસ્તામાં તેણે જીવ ખોવો પડે છે. દરમ્યાનમાં તેનો પતિ કોલકાતાથી એક સુંદર હાર લઈને પાછો આવે છે. ઘરેણાં પ્રત્યેની આસક્તિ મૃત્યુ પછી પણ મણિમાલાનો કેડો મૂકતી નથી. હાર લેવા માટે તે આવી પહોંચે છે.

ત્રીજી વાર્તા “સંપતિ”નું સ્ત્રી પાત્ર છે મૄણમયી. ઘરનાં લોકો તેની મરજી વિરુદ્ધ તેનાં લગ્ન કરાવી દે છે. લગ્ન પહેલાં મુક્ત અને સ્વચ્છંદ રીતે વિહરતી મૄણમયી માટે લગ્ન એક બંધન બની રહે છે. લગ્નની પહેલી રાતે જ તે ઘર છોડીને ભાગી જાય છે, પણ સમય જતાં તેના વિચારોમાં પરિવર્તન આવે છે અને તે પતિ પાસે પાછી ફરે છે.

રસપ્રદ વાત એ છે કે બંગાળી “તીન કન્યા”માં આ ત્રણ વાર્તાઓ સમાવાઈ હતી, પણ આંતરરાષ્ટ્રીય સર્કિટમાં માત્ર બે વાર્તાઓ સમાવાઇ હતી અને તેને Two Daughters શીર્ષક અપાયું હતું. મોન્ટ્રિયલ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં આ ફિલ્મને “ગ્રાં પ્રિ” એનાયત કરાયો હતો. મેલબોર્ન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં તેને ટોચનો એવોર્ડ મળ્યો હતો. “તીન કન્યા”માં અનિલ ચેટરજી, કાલિ બેનરજી, કણિકા મજુમદાર અને અપર્ણા દાસગુપ્તાએ મુખ્ય ભૂમિકાઓ ભજવી હતી. આજનાં અપર્ણા સેન ત્યારે અપર્ણા દાસગુપ્તા હતાં. આ તેમની પહેલી જ ફિલ્મ હતી. આ ફિલ્મની બીજી એક વિશેષતા એ હતી કે આ ફિલ્મથી સત્યજિત રાયે પોતાની ફિલ્મોમાં પોતે જ સંગીત આપવાનું શરૂ કર્યું હતું. ૧૯૭૧માં નિર્માણ પામેલી રાજશ્રી પ્રોડક્શન્સની  ફિલ્મ “ઉપહાર” પણ “સંપતિ” પર આધારિત હતી.

Read Full Post »

ટાગોરની કૃતિઓનો રૂપેરી દેહ…4 – સત્યજિત રાયની “ચારુલતા”

સત્યજિત રાય જેવો કસબી ટાગોરનું કથાનક હાથમાં લે પછી તેનું અદભુત પરિણામ ન આવે તો જ નવાઈ. સત્યજિત રાયે ટાગોરની ત્રણ કૃતિઓ પરથી ફિલ્મો બનાવી છે – “તીન કન્યા”, “ચારુલતા” અને “ઘરે બાહિરે”. બંગાળના ઘણા ફિલ્મસમીક્ષકો એવું માને છે કે ટાગોરની કૃતિઓને સત્યજિત રાય જેટલી સારી રીતે ન્યાય આપી શક્યા છે એટલું સારું કામ બીજા ફિલ્મકારો કરી શક્યા નથી. રાયે જે ત્રણ ફિલ્મો બનાવી છે તે ત્રણેય વખણાઇ છે, પણ તેમાંયે વધુ તો “ચારુલતા” પર માત્ર બંગાળી જ નહિ, કોઇ પણ ભાષાનો પ્રેક્ષક ઓવારી ગયો છે.

“ચારુલતા”નો ઉલ્લેખ સત્યજિત રાયની સંઘેડાઉતાર ફિલ્મોમાં થતો રહ્યો છે. ફિલ્મનો આધાર ગુરુદેવ ટાગોરની વાર્તા “નષ્ટનીડ” છે. તેનો સમય ૧૮૭૯નો છે. બૌદ્ધિક અભિગમ ધરાવતો ભૂપતિ દત્તા એક રાજકીય અખબારનો તંત્રી છે. તે પૈસાદાર છે. ઘરમાં બધી સુખસુવિધાઓ છે. તે તેના કામમાં એટલોબધો વ્યસ્ત રહે છે કે તેની પત્ની ચારુલતા માટે પણ તે થોડો સમય કાઢી શકતો નથી.ઘરમાં ભૂપતિના પિતરાઇ ભાઇ અમલનું આગમન થતાં ચારુનું એકાકીપણું દૂર થઈ જાય છે. બંને સાહિત્યમાં રુચિ ધરાવે છે અને આ બાબત તેમને ઓર નિકટ લઈ આવે છે.

ભૂપતિ વ્યાવસાયિક સમસ્યાઓ વચ્ચે વધુ ને વધુ ધેરાતો જાય છે. તે જોઈને અમલને તેના પ્રત્યે અનુકંપા ઊપજે છે, પણ સાથોસાથ પોતે જે આચરણ કરી રહ્યો છે એમાં તેને પોતાને જ વિશ્વાસઘાતની ગંધ આવે છે. પશ્ચાત્તાપ કરવા તે ચારુથી દૂર જતો રહે છે. તેનું જવું ચારુ માટે એક આઘાતરૂપ બની રહે છે. તે ગમે તેમ કરીને આ આઘાત સહન કરી લે છે, પણ અચાનક એક દિવસ અમલનો પત્ર આવી પહોંચતાં તેની ભાવનાઓનો બંધ તૂટી જાય છે. ભૂપતિને જ્યારે આ હકીકતની જાણ થાય છે ત્યારે તે નારાજ થઈને ઘર છોડી જાય છે, પણ પછી તેને ચારુ પ્રત્યેની પોતાની ભૂલનો એહસાસ થાય છે. પરપુરુષ પ્રત્યે પત્ની આકર્ષિત થઈ તેમાં તેને પોતાનો પણ દોષ જણાયો. આ આત્મસ્વીકાર સાથે તે ઘેર પાછો ફરે છે.

બર્લિન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં “ચારુલતા” માટે શ્રેષ્ઠ દિગ્દર્શક તરીકે રાયનું સન્માન કરાયું હતું. આ ફિલ્મમાં સૌમિત્ર ચેટરજી, માધવી મુખરજી અને શૈલેન્દ્ર મુખરજીએ મુખ્ય ભૂમિકાઓ ભજવી હતી.

એ તો જાણીતી વાત છે કે સત્યજિત રાયને પોતાને “ચારુલતા” માટે ખૂબ લગાવ હતો. એક અખબારી મુલાકાતમાં રાયના પુત્ર સંદીપ રાયે પણ કહ્યું હતું કે “હું પણ એવું માનું છું કે “ચારુલતા” બાબાની એક શ્રેષ્ઠ ફિલ્મ હતી, અને તેઓ પોતે પણ એ જાણતા હતા. તેઓ કહેતા પણ ખરા કે “આ એક એવી ફિલ્મ છે જેને મારે જો ફરી વાર બનાવવાની આવે તો હું આ જ રીતે ફરી બનાવું.” આ બાબતે તેમની સાથે સંમત થવું જ પડે. કાસ્ટિંગથી માંડીને એ સમયનું નિર્માણ અને સેટથી માંડીને સંગીત વગેરે બધું જ એકદમ પરફેક્ટ હતું.”

સંદીપ રાયની વાત સાચી જ છે. “ચારુલતા”માં ૧૯મી સદીનાં આખરી વર્ષોમાં બંગાળના ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગની જીવનશૈલીનું ખૂબ સુંદર ચિત્રણ કરાયું છે. એ સમયને પડદા પર રજૂ કરવા માટે સેટ ઊભા જરૂરી સામગ્રી શોધવા રાય દિવસો સુધી આખું કોલકાતાઘૂમતા રહ્યા હતા. આખી ફિલ્મનું ઇનડોર શૂટિંગ કરાયું હતું. “ચારુલતા” ૧૯૬૪ના સપ્ટેમ્બરમાં રીલીઝ થઈ હતી, પણ રાયે તેનો પ્રથમ ડ્રાફ્ટ લગભગ છ વર્ષ પહેલાં લખ્યો હતો. એ જ સમયે તેઓ “દેવી”નું પણ લેખન કરી રહ્યા હતા. મૂળ તો રાય ગુરુદેવ પર એક દસ્તાવેજી ફિલ્મ “રવીન્દ્રનાથ” બનાવી રહ્યા હતા. તે માટે સંશોધન દરમ્યાન તેમના હાથમાં “નષ્ટનીડ”ની હસ્તપ્રત આવી હતી. તેના પર ગુરુદેવે જે નોંધ કરી હતી તે વાંચ્યા પછી તેમને ફિલ્મ બનાવવાનો વિચાર આવ્યો હતો.

આજે બરાબર યાદ છે કે “ચારુલતા” જોવાની તક પૂરાં ૩૧ વર્ષ પહેલાં ૧૯૮૦માં મળી હતી. અમારા સિનેમાપ્રેમી સાહિત્યકાર મિત્ર રાધશ્યામ શર્માએ પોતાના ખર્ચે “ચારુલતા”નો એક ખાસ શો પ્રકાશ ટોકીઝમાં રાખ્યો હતો અને સાહિત્યકારો-પત્રકારોને “ચારુલતા” જોવા નિમંત્ર્યા હતા. એવી ઘટના અમદાવાદમાં ફરી વાર બની હોવાનું પણ યાદ નથી.

આજના રિમેકના જમાનામાં વચ્ચે એવા પણ અહેવાલ હતા કે “ચારુલતા”ને કોઇ હિંદીમાં બનાવવાનું છે, પણ પછી એ વિષે ઝાઝું કંઇ સંભળાયું નથી. ન સંભળાય એ જ બેહતર છે…

Read Full Post »